2024/03/29. Баасан гараг Дугаар: #2962

ТОД ТУСГАЛ

Судлаач, доктор Б.Сэвжидмаа: Өнөөгийн шинжлэх ухаан өвчин удамшдагийг үгүйсгэж байна

— Б.Батцэцэг   2018 оны 09 сарын 28

Хятад улс хүн нэг бүрээ ГЕНИЙН ТҮВШИНД судлах төсөл эхлүүлсэн аж. Дэлхийн бусад улс орнууд хүн амаасаа сонголт хийх замаар зарим иргэдээ бүрэн судалдаг бол Монгол улс НЭГ ХҮНЭЭ ч Генийн  түвшинд судлаагүй байна. Өөрөөр хэлвэл хэний хүүхэд, хэдэн онд, хаана төрсөн гэх мэт иргэний үнэмлэхний мэдээллээ цахимжуулж ядах зуур БНХАУ иргэн нэг бүрээ эс, бөөмөөр нь таних шинжлэх ухааны үсрэлтээрээ дэлхийд анхдагч болох нь. Ийм хөгжлийн дэргэд байдаг бид цус ойртолтын асуудлаа жалга довон дотроо ярьсаар суух уу? Уг нь монголчууд холоос бэрээ буулгаж, ойроос малаа усалдаг ухаант ард түмэн. Гэтэл өнөөдөр бид дөрөв дэх үе дээрээ цус ойртох хандлага элбэгшсэнийг удам зүйчид хэлж байна. Хууль, улсын бодлогын хүрээнд ген, цус ойртолтын асуудалд анхаарах боломж цалгар байгаа энэ нөхцөлд хүн нэг бүр ген, цус ойртолтын талаар мэдээлэлтэй, сэрэмжтэй байх шаардлагатай болжээ. Цус ойртолттой гэр бүлд генийн оношилгоо хийж, шинэ төрлийн өвчнийг дэлхийн албан ёсны өвчний бүртгэлд бүртгүүлсэн судлаач, доктор Б.Сэвжидмаатай энэ сэдвээр ярилцлаа.

Ген гэж яг юуг хэлдэг юм бэ?

Энэ бол асар том шинжлэх ухааны нэг хэсэг. Бидний ярьдаг удам зүй, генетиктэй салшгүй холбоотой. Яагаад гэвэл хүний бие организм өөрөө маш олон төрлийн эсүүдээс тогтдог. Эдгээр эсүүд бидний удмын мэдээлэл буюу генийг агуулж байдаг. Ямар зан араншин, дүр төрхтэй хүн бэ, хэд наслах боломжтой, ямар өвчин эмгэг тусах магадлалтай гээд бүх мэдээлэл нь бидний генд агуулагдана. Нэг ёсны бие хүнийг бүтээж буй хамгийн үнэт зүйл гэж хэлж болно.

Ген гэдэг өөрөө эсийн доторх удмын мэдээлэл юм л даа. Дөрөвхөн үсэгнээс тогтдог. Энэ дөрвөн үсэг ямар дараалллаар хэрхэн байрлаж байгаагаас шалтгаалж уургийг нийлэгжүүлдэг. Харин нийлэгжүүлсэн уураг хоорондоо био химийн урвал явагдах замаар хүний бие организмыг зохицуулдаг юм. 

Хүний бие организмыг зохицуулж байгаа хамгийн том програмчлал гэж генийг ойлгож болно.

Удамшлын өвчин, зан характер бүгд генээсээ шалтгаалах уу?

Ер нь генээр дамжиж бүх зүйл удамшдаг. Менделийн хууль буюу байгалийн хуулиар хүний ген эцэг, эх хоёроосоо хүүхдэд тавь тавин хувь удамшдаг. Эцэг, эх нь өвчтэй бол мөн адил удамшина гэж үздэг. 

Өнөөгийн шинжлэх ухаан эцэг, эхийн өвчин яг удамшдаг гэдгийг үгүйсгэж байгаа. Учир нь ген өөрөө хувьсан өөрчлөгдөж болно гэж үздэг болсон. 

Жишээ нь прогри буюу насжилт гэдэг өвчнийг Германы Максбланкийн институт анх нээсэн. Цоо эрүүл төрсөн хүүхэд 12–хон жил амьдраад нас барсан байдаг. Гэхдээ энэ 12 жилийн хугацаанд тэр хүүхэд яг 60, 70 насалсан хүн шиг биологийн насыг бүхэлд нь наслаад бүх хөгшрөлт нь явагдаж нас барсан. Үүнийг судлаад үзтэл эсийн мембран дээр байрладаг ламинь А гэдэг рецептийн өөрчлөлт явагдсан байсан. Тэгээд биологийн жамаараа өтөлсөн 80 настай хүнтэй уг рецептийг нь харьцуулаад үзтэл яг ижилхэн байсан байдаг. 

Хүний ген гэдэг бидний оршин тогтнож буй амьдрал, идэж ууж буй зүйл, стресс гээд олон зүйлээс шалтгаалаад хувьсан өөрчлөгдөх боломжтой гэдэг дүгнэлт гарч  ирж байгаа юм. Альцгеймер гэж өвчин байна. Энэ бол ген өөрчлөгддөгийн тод жишээ.

Ген өөрчлөгддөг болж таарлаа. Бид сүүлийн үед биологийн нас гэж их ярьдаг болсон. Одоо тэгэхээр биологийн нас, хувь хүний нас гэж ярих болж байна уу?

Кодлогдсон ген өөрөө өөрчлөгдөнө гэж байхгүй л дээ. Тухайн ген уургаа нийлэгжүүлж гаргахдаа хувьсдаг. Өөрөөр хэлвэл хувьсдаг уураг гэсэн үг. Эдгээр хувьсан өөрчлөгдсөн уургууд чинь л өвчин үүсгээд байгаа юм.

Биологийн нас гэдэг бол хүн ямар ч өвчин зовлонгүйгээр биологийн насаараа насжаад жам ёсоороо өөд болохыг хэлж байгаа юм шүү дээ.

Тэгэхлээр тэр 12 настай хүүхэд өөрийнхөө биологийн насаар өөд болсон гэж үзэх үү?

Биологийн нас нь хурдан явагдсан л гэсэн үг. Ламинь А рецептерийн алдагдал.

Энгийн үгээр тайлбарлавал?

Генийн сөрөг өөрчлөлт гэсэн үг. Төрөхдөө генийн өөрчлөлттэй төрсөн гэж ойлгож болно.

Шалтгаан нь юу юм бол?

Ген өөрчлөгдөхөд маш олон зүйл нөлөөлнө. Бидний идэж буй зүйл, түүнд орж буй химийн бодисууд нөлөөлж байгаа. Дээр нь эцэг, эх хоёр хоёулаа эрүүл мөртлөө генийн өөрчлөлттэй хүүхэд гарах тохиолдол байдаг. Тухайн эцэг, эхийн тэр өвчнийг үүсгэж байгаа хромсомын байрлал нь эрүүл мөртлөө яг хүүхэд дээрээ ирэхээрээ өвчин үүсгэж байна гэсэн үг. Шинжлэх ухааны хэллэгээр тайлбарлавал нарийн зүйлүүд ярих учраас орхиё. Энгийн үгээр тайлбарлахад хэцүү л дээ. Товчхон хэлэхэд орчин нөхцөл, идэж ууж буй зүйл, агаарын бохирдол хүртэл хамаатай.

Бидний гол хүсэл бол эрүүл саруул үр хүүхдээ үлдээх. Яаж эрүүл саруул үр удмаа үлдээх вэ?

Бид зөв зохистой амьдралын хэв маягийг эрхэмлэх ёстой. Зөв хооллохоос эхэлнэ. Эрдэмтэд генийн оношилгоо, өөрчлөлтийн талаар их идэвхтэй судалсаар байна. Тиймээс тайлагдашгүй олон онолыг удахгүй тайлж, олж нээх байх. 2008 оноос эхэлж Next generation sicium буюу хүний генийн нуклидитийн дарааллыг бүрэн тогтоодог технологи дэлхийд бий болсон. Үүнтэй холбоотойгоор дэлхийн 14 орон нэгдээд "1000 женам" гэдэг төсөл хэрэгжиж байна. Энэ төслийн хүрээнд улс орнууд өөр өөрсдийнхөө генийн талаарх онцлог болон мэдээллүүдээ солилцож эхэлсэн.

Генийн оношилгоо дэлхий даяар өргөн хүрээнд хөгжиж байна. Ингэснээр бид олон жилийн дараа генийн өөрлөлтөөс болж ямар өвчнөөр өвдөж болохыг тодорхойлох боломж гарч ирэх юм.

Нэг ёсны таны үр хүүхэд, ач гуч нар хэдийд ямар өвчнөөр өвдөхийг урьдчилж мэдэх боломж нээгдэнэ. Ингэхийн тулд судалгаа шинжилгээний ажлууд одоо хийгдэж байна.

Оношилгооны энэ арга хэзээнээс бодит амьдралд нэвтрэх бол?

Хийгдээд эхэлчихсэн үр дүн нь Анжелина Жоли байна шүү дээ. Хөхний хорт хавдрыг эрт үед нь генийн оношилгоогоор илрүүлж, эмчлээд эрүүл болоод явж байгаа эмэгтэй.

Монголд энэ чиглэлийн судалгаа тийм муу хөгжсөн гэж ойлгож болохгүй. Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургууль дээр олон төрлийн судалгаа хийгдэж байна. Гэхдээ одоохондоо зөвхөн судалгааны түвшинд явагдаж байгаа. Оношилгооны чиглэлээр бид ажиллаж эхлээгүй байна. 

Ингэхийн тулд хууль дүрэм, эрх зүйн орчныг нь улсаас бүрдүүлж өгөх шаардлагатай. Генийн судалгаа буюу геномын шинжлэх ухаан судалгаа, оношилгооны хоёр чиглэлээр хөгждөг.

Монголчууд удам сайтай гэж ярьдаг. Генийн тусламжтайгаар удмаа сайжруулах боломж бий юу?

Манай өвөг дээдэс их ухаантай хүмүүс байжээ. Шинжлэх ухаан Монгол оронд их эртнээс хөгжсөн гэж үзэх үндэслэл бий. Гэхдээ өвөг дээдэс маань энэ шинжлэх ухааныг аман хэлбэрээр судар бичигтээ бичиж үлдээх замаар явж ирж. Өнөөгийн шинжлэх ухааны олон чухал нээлтүүд манай өвөг дээдсийн тэр бичиж үлдээсэнтэй таарч байгаа юм шүү.

Генийг сайжруулахын тухайд нэг мундаг эрдэмтний уншсан лекцээс дурдмаар байна. Би өөрөө хажууд нь сууж байгаад сонссон юм. 

Хүний генийг сайжруулах номер нэг арга зам бол өөртэйгээ хол төрлийн хүнтэй л суух явдал. Ингэж байж шинэ, сайн цус үүсдэг аж. Төрөл ойртох тусмаа л хамгийн муу зүйл тэр. Гэтэл үүнийг манай өвөг дээдэс эртнээс мэдэж, холын нутаг уснаас бэр буулгадаг байж.

Үүнийг шинжлэх ухааны үндэслэлээр юу гэж тайлбарладаг вэ?

Би өөрөө докторын ажлын судалгаагаа цус ойртсон гэр бүл дээр хийсэн юм. Үүний шинжлэх ухааны үндэслэл нь хүүхэд эцэг, эх хоёроосоо удмын мэдээллийг тавь, тавин хувиар авдаг. Энэ бол байгалийн хууль. Ер нь хүн гэдэг чинь адилхан уургуудыг л хооронд нь нийлэгжүүлдэг амьтан. Ижилхэн уургийн мэдээллийг агуулж байгаа генүүд чинь хоорондоо яг ижилхэн болоод давхцаад ирэхээрээ уургийн нийлэгжилтийн алдагдал болж байгаа юм. Үүнийг цус ойртох гэдэг. Ингэж л өвчин үүсдэг. Өвчин гэхээсээ илүү их олон төрлийн тайлагдашгүй хам шинжүүд гарч ирдэг. Цус ойртолттой гэр бүлүүдийг эрдэмтэд их анхаарч судалдаг. Учир нь хүнд генийн өөрчлөлт яаж гарч, илэрч байгааг судлах хамгийн том боломж нь цус ойртолттой гэр бүлүүд.

Цус ойртолт буюу генийн дефектийг өөрчилж болдог уу гэвэл болдог. Ийм нэг бус арга дэлхий даяар нэвтэрч байна. Жишээ нь арьсны хавдар байна. Арьсны хавдарын мутацийн үед яг ийм эм хэрэглэнэ гээд гаргаад ирчихсэн хэрэглээд явж байна. 

Туркт цус ойртолттой гэр бүлийн бүх хүүхдүүд нь дөрвөн хөлөөрөө мөлхөж явдаг. Хөл дээрээ явж чаддаггүй. Энэ гэр бүлийг Германы Шариатигийн анагаахын генетикийн хүрээлэн Английн ижил төрлийн хүрээлэнтэй хамтарч судлаад, улмаар генийн дефект буюу өөрчлөлтийг нь олсон байдаг. Олоод зогсохгүй бүгдийг нь эмчлээд хоёр хөл дээрээ явдаг болгосон шүү дээ. Ингэхдээ генийг нь өөрчлөх биш, гарч ирсэн өөрчлөлтийг нь хам шинж тус бүрээр нь эмчилсэн байх жишээтэй. Энэ талаар дараахь холбоосоор орж үзэж болно.

https://www.youtube.com/watch?v=v317hJWb0rc

https://www.youtube.com/watch?v=GyFxUHKIIZA

Монголчууд ихэвчлэн дөрөв дэх үе дээрээ хуримладаг болсон гэж удам зүйч хүн хэлсэн. Энэ талаарх таны судалгааны ажлаас сонирхвол болох уу?

Миний докторын судалгааны ажил бол цус ойртолттой гэр бүлээс шинэ төрлийн синдром олж, шинэ уургийг нээсэн. Үүнийгээ олон улсын анагаах ухаанд "Ларссон лайк синдром" гэж нэрлэсэн. Цус ойртсон ганцхан гэр бүлийн шалтгааныг олохын тулд бүтэн гурван жилийн хугацаа зарцуулсан. Маш их хугацаа, их хөрөнгө мөнгө ордог. Гурван жил судалсны эцэст шалтгааныг нь олсон гэсэн үг.

2008 оноос хойш дэлхийд энэ төрлийн судалгаа илүү хурдацтай хийгдэж байна. Энэ нь бүтэн генийн технологийг нэвтрүүлсэнтэй холбоотой. Өөрөөр хэлвэл ген нэг бүрээр нь үзэж, судлах биш, нийт бүлэг генээр нь үзэж, судлах боломжтой болсон гэсэн үг.

Бүлгээр нь генийг судална гэлээ. Монгол, америк гэх мэтчилэн хүмүүсийн ген өөр өөр байдаг уу?

Хүн бүгд яг ижилхэн гентэй. Яг ижилхэн уургийн нийлэгжилт явагдаж байгаа учраас тэр. Гэхдээ юугаараа улс орнууд өөр байх вэ гэхлээр уургийг нийлэгжүүлж байгаа генийн кодынх нь дараалалд л багахан хэмжээний өөрчлөлт байгаа юм шүү дээ. Ингээд өөр өнгийн үстэй, өндөр, нам нуруутай, ондоо зан араншинтай болоод явчихаж байгаа юм.

Уураг нийлэгжих гэдгийг энгийн үгээр тайлбарлаж өгөөч?

Ген өөрөө кодлогдчихсон байгаа. Адрин, генуан, темидин, цетозин гэсэн дөрөвхөн үсэг ямар байрлалаар яаж байрлах вэ гэдэг л асуудал.

Хүний эд эс дотор байрлана гэж ойлгож болох уу?

Тийм ээ. Эс дотор хромсом байна. Хромсом дотор бидний удмын мэдээлэл агуулагдаж байгаа. Хромсом дотор тэр удмын мэдээлэл буюу миний хэлээд байгаа дөрөвхөн үсэг яаж урд хойноо орж бичигдэж байрлахаас шалтгаалж байгаа юм.

Энэ дөрвөн үсэгний гурван үсэг л нэг аминь хүчил болдог юм. Ингэж дараалдаг. Эхлэлтэй, бас төгсгөлтэй. Нэг эхлэл, нэг төгсгөл хоёр нийлээд нэг уургийн комплекс үүсгэж байгаа юм. Тэр уургийн комплекс чинь бусад уургийн комплекстой харилцан үйлчилж байж бидний биологийн үйл явц явагдаж байгаа юм л даа.

Шинжлэх ухааны түвшинд судалдаг иймэрхүү зүйлсийг энгийн үгээр тайлбарлах гэж оролдох нь нэг талаасаа бүдүүлэг. Гэхдээ энгийн уншигчид ойлгомжтой байлгах үүднээс тайлбарлахыг оролдлоо. Анх нэгдүгээр курст орж исрэн хүүхдүүдэд яг ингээд тайлбарлахаар эхэндээ ойлгодоггүй. Яваандаа ойлгодог юм.

Тэр их хямсгар, яравгар. Эсвэл энэ угаасаа л ийм сайн хүн, аав нь яг ийм хүн байсан юм гэж ярьдаг. Зан чанар гентэй ямар холбоотой вэ?

Зан төрхийг ген тогтоодог нь үнэн. Зан төрхийг яг ямар ген бий болгодгийг эрдэмтэд одоо болтол судалсаар байна.

Амиа хорлолт хүртэл гентэй холбоотой гэж сүүлийн үед үзэж байгаа.

Ген зан төрхийг үүсгэнэ гэхээсээ илүү маш олон уургийн нийлэмжийн алдагдал нь хоорондоо харилцан үйлчлэхээрээ зан төрхийн өөрчлөлтөд хүргэж байна гэж үзээд судалж байна. Хүний зан араншин ганцхан тодорхой гениэс болж бүрэлддэгсэн бол өнөөгийн энэ өндөр түвшинд хөгжсөн шинжлэх ухаан үүнийг аль хэзээний судлаад олчихсон байгаа. Гэтэл генийн дараалал гэдэг юм чинь хар тооцоогоор мянган хуудастай номоор дүүрсэн нэг номын сан гэж тооцож болно. Үүнийг шинжлэх ухаан асар хурдтайгаар хөөж судалсаар л байна. Тиймээс таны асууж байгаа асуултын хариултыг удахгүй илрүүлж, олох байх аа.

Хавдар туссан хүнээс асуулга авахдаа таны удамд яг ийм төрлийн хорт хавдраар нас барсан хүн байгаа юу гэж асуудаг. Хэд дэх үе дээрээ уг өвчин удамшихаа болих боломжтой вэ?

Долоо дахь үе дээрээ цус ойртолт цэвэршдэг гэх мэтээр ярьдаг л даа. Гэвч шинжлэх ухаанаар бол тийм биш. 

Тухайн генийн өөрчлөлт гэдэг чинь уургийн өөрчлөлт буюу уургийн нийлэгжилтийн алдагдал. 

Тэгэхээр тухайн ген өөрчлөгдөөд бие организм дээр өөрчлөгдсөн генийн маань илэрч буй шинж тэмдэг нь хэр хүчтэй байгаагаас шалтгаална л даа. Хэлэхэд их хэцүү. Тухайн цус ойртсон гэр бүлийн генийн өөрчлөлт нь хөнгөн хэлбэрээр явагдаад байж болдог. Ийм тохиолдолд тухайн удмын хэн нэгэн хүн эрүүл гентэй, сайн удамтай хүнтэй цус ойртлоо гэж бодъё. Ийм тохиолдолд тэр өвчнийх нь шинж тэмдэг хөнгөн хэлбэрийнх учраас нөгөө эрүүл гендээ дарагдаад мэдэгдэхгүй, үр удамд нь сүйдтэй нөлөө үзүүлэхгүйгээр яваад байж болно. Гэвч бодит байдал дээр генийн өөрчлөлт буюу цус ойртолт эрүүл болж, цэвэрштэл хүний нэлээн олон үе өнгөрөх хэрэгтэй байх аа.

Манай нутгийн тэр хоёр хоорондоо суучихсан. Уг нь нарийн яривал хамаатнууд юм шиг байна лээ гээд хээвнэг ярих үзэгдэл бидний дунд бий. Ийм зүйл цаанаа ямар их асуудал дагуулж байгааг бодох төдийд айдас хүрэх шиг?

Бусад улс оронд генийн оношилгоо их өндөр түвшинд хөгжчихлөө.

Манайд яг энэ генийн оношилгоог ингэж хийнэ гэсэн эрх зүйн орчин, ёс зүйн асуудлууд нь бүрэлдээгүй байна. Тиймээс ёс зүйн хувьд бид хүнийг хамаагүй шинжлэх ухааны судалгаанд ашиглах боломж алга байна л даа. Ер нь бол бид олон улсын түвшинд хууль, эрх зүйгээ боловсронгуй болгох замаар ийм түвшинд хүрэх шаардлагатай. 

Ёс зүйн хувьд бидэнд зөвшөөрөл нь байхгүй гэсэн үг. Тухайн хүнээс шинжилгээ аваад гараад ирсэн генийн өөрчлөлтийн мэдээллийг нь хэн, хаана, ямар нууцлалтайгаар хадгалах вэ гэдгийг шийдээгүй байж тухайн гэр бүл, хүнээс нь шинжилгээ аваад судлаад эхэлж болохгүй шүү дээ. Энэ чинь хүний хувь заяа, нэр төр, хувийн нууцын асуудал. Ийм төрлийн судалгаа, оношилгоог тухайн хүн, гэр бүлийн гишүүдийн цуснаас шинжилгээ авч байж хийдэг. 

Тиймээс хуулийн байгууллагаас эхлээд холбогдох олон байгууллагын зөвшөөрөл, хатуу хараа хяналт доор хийдэг судалгаа, шинжилгээ шүү дээ. Маш өндөр нууцлал доор хийх ёстой. Манайд өнөөдөр ийм боломж алга. Тиймээс бид генийн буюу геномын судалгааг оношилгооны биш, зөвхөн судалгааны түвшинд л хийж байна. Гэтэл БНХАУ хүн нэг бүрээ генийн түвшинд судалж тогтоох замаар дэлхий дээр байхгүй мэдээллийн сантай болохоор ажиллаж байна.

Хятад хүн бүхэн генийн түвшинд судлагдаж байгаа гэсэн үг үү?

Тийм ээ. Энэ төсөл эхэлсэн гэж бий дуулсан. Хятад хүн бүрийг судлаад мэдээллийг нь хадгалах ажил. Ингэснээр эрүүл мэнд, удам зүй гээд тухайн улсын ирээдүйд гайхамшигтай нөлөө үзүүлэх боломжтой.

Гэтэл та сая хэлсэн. Монгол улс нэг ч хүнээ энэ түвшинд судлаагүй. Нөхцөл боломж нь бүрдээгүй гэж?

Тийм ээ. Хууль, эрх зүйн орчин байхгүй. Мөн асар их хөрөнгө мөнгөний асуудал гээд ярих зүйл маш их. Гэлээ ч бид энэ шинжлэх ухааныг орхигдуулаагүй, ажиллаж судалсаар байгаа.

Хуваалцах



Тод тусгал

Холбоотой

Хүний гавьяат эмч А.Оюунчимэг: Хүн чанар ямар үнэтэй юм, хязгааргүй байхгүй юу...

Энэ хүнийг хэн бэ гэвэл ХҮНИЙ ДЭЭД гэж би хэлнэ. Мэдлэг мэргэжил, харилцаа хандлага, хүн чанар нь нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгдсөн ЭМЧ ХАТАГТАЙ.Би 37 настай. Дэлгэрэнгүй

— Б.Батцэцэг   2023 оны 05 сарын 19

БИ САЛХИ ШИГ ХЭРНЭЭ ОРШИН ТОГТНОЖ АМЬДАРСАН

Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин, Зууны манлай дуучин Батмөнхийн Сарантуяа. Монголын орчин үеийн рок поп урлагийн ноён оргилуудын нэг. Монгол Улсын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, Хэл бичгийн ухааны доктор, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар хэлэхдээ,... Дэлгэрэнгүй

— Б.Батцэцэг   2023 оны 04 сарын 26

Санал болгох

Цас орж шуурч байгаатай холбоотойгоор цахилгаан дамжуулах агаарын шугамуудад гэмтэл гарчээ

Нийслэлд их хэмжээний цас орж, шуурч байгаагаас цахилгаан дамжуулах агаарын шугамуудад гэмтэл гарч, БЗД-ийн Цайз, Алтан-Өлгий, Газарчин, СБД, ЧД-ийн Зуслан чиглэлийн Ар согоот, Гоодой, Согоот, Сурагчийн гудамжууд, СХД-ийн Ханын материал, Тоосгоны... Дэлгэрэнгүй

— Ч.Баяржаргал   өчигдөр

0-5 насны хүүхдийн дараах багц үзлэг шинжилгээний зардлыг ЭМД-ын сангаас бүрэн хариуцаж байна

Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуульд зааснаар 0-18 насны хүүхдийн шимтгэлийг төр хариуцан төлж сард хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний нэг хувиар тооцон ЭМД-ын санд шилжүүлдэг. Урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийн 0-5 насны багцын... Дэлгэрэнгүй

— Ч.Баяржаргал   2024 оны 03 сарын 26